เหตุที่เราต้องเป็น “เครื่องด่า” และต้องออกมาประท้วง เพราะ ‘องค์กรอิสระ’ ไม่ทำงาน ตรวจสอบผู้มีอำนาจไม่ได้จริง

เรามาถึงจุดนี้กันได้อย่างไร?

เราอาจรู้สึกว่าการเมืองในบ้านเราทุกวันนี้ ประชาชนต้องโวยตลอด ต้องด่าตลอด รัฐบาลถึงทำในสิ่งที่ถูกที่ควร จนเรารู้สึกว่าการเมืองทุกวันนี้ “ขับเคลื่อนด้วยการด่า” และหลายๆ คนก็กลายเป็น “เครื่องด่า” กันไปหมดแล้ว

แต่จะทำยังไงได้ ก็บ้านเมืองมันเป็นแบบนี้

เราก็คงจะเห็นว่าประเทศอื่นไม่น่าจะ “ขับเคลื่อนด้วยการด่า” แบบบ้านเราแน่ๆ และเราก็ไม่ได้พูดถึงประเทศที่ “การเมืองดี” ระดับท็อปๆ ของโลกแบบยุโรป แต่แค่ประเทศประชาธิปไตยเอเชีย ลาตินอเมริกา ประชาชนเขาก็ไม่ได้อะไรขนาดบ้านเรา หรือพูดง่ายๆ ก็คือ ไม่ต้องด่า ไม่ต้องประท้วง การเมืองก็ดำเนินไปตามปกติได้ในระดับที่ไม่เลวร้ายนัก

คำถามตรงนี้คือ ทำไมถึงเป็นแบบนั้น “คนเขามีคุณภาพ” กว่าเราเหรอ?
คำตอบง่ายๆ เร็วๆ คือ “อย่าไปคิดแบบนั้น” คนไทยก็เป็นคนเหมือนประเทศอื่น สมาชิกสภายันข้าราชการประเทศไหนก็มีดีมีเลวเหมือนกัน คนเขาไม่ได้ดีกว่าเรา

แล้วอะไรที่ดีกว่า? ระบบเหรอ?

อันนี้ต้องกลับไปเข้าใจพื้นฐานของระบบประชาธิปไตยสมัยใหม่ก่อน
เรามักจะจำระบบประชาธิปไตยในฐานะของ “การปกครองของเสียงส่วนใหญ่” ซึ่งก็ไม่ผิด แต่ความเป็นจริงคือ ในประชาธิปไตยปัจจุบัน อำนาจอธิปไตยเป็นของประชาชนก็จริง แต่อำนาจอธิปไตยก็ถูกแยกเป็นหลายส่วน ไปอยู่ในมือหลายองค์กร

อธิบายง่ายๆ ก็คือ อำนาจในการออกกฎหมายและใช้ภาษีนั้นอยู่ในมือสภาผู้แทนประชาชน อำนาจในการตัดสินความผิดถูกในสังคมและลงโทษคนผิดนั้นอยู่ในศาล

นี่คืออำนาจหลักที่มีมาตั้งแต่ยุคแรกๆ ของประชาธิปไตย

ทีนี้ ปัญหาคือ ถ้าสองอำนาจนี้ทำงานอย่างบิดเบี้ยวล่ะ? ถ้าสมาชิกสภารวมหัวกันทุจริตบริหารบ้านเมืองไม่เห็นหัวประชาชน แก้กฎหมายตามใจชอบให้ตัวเองชนะเลือกตั้ง ส่วนศาลก็ตัดสินว่าคนพวกนี้ไม่ผิดตลอด จนประชาชนไม่ลุ้นผลการตัดสินแล้ว

สภาวะที่ว่า คงไม่ต้องจินตนาการอะไรมากมาย เห็นได้ไม่ไกล

คำถามคือ ถ้าเจอแบบนี้จะต้องทำยังไง?

คนบ้านเราก็คงรู้สึกว่า นี่ไงล่ะสาเหตุที่เราต้องด่า ต้องลงถนนประท้วง

ประเด็นคือ เอาจริงๆ นี่ไม่ใช่ “หน้าที่ของเรา” เลย เพราะจริงๆ ในกลไกประชาธิปไตยปกติ จะมีองค์กรอีกกลุ่มหนึ่ง ที่มีหน้าที่ป้องกันไม่ให้เกิดภาวะแบบที่ว่าโดยตรง ร่วมถึงต้องแก้ไขภาวะพวกนี้ ไม่ให้ประชาชนต้องมาเดือดร้อนทำตัวเป็นเครื่องด่า หรือกระทั่งลงถนนเองด้วย

องค์กรที่ว่าคือองค์กรที่เรียกรวมๆ ว่า “องค์กรอิสระ”

องค์กรอิสระคืออะไร?

ในทางคอนเซ็ปต์ องค์กรอิสระคือองค์กรที่มีหน้าที่ตรวจสอบองค์กรต่างๆ ของรัฐ รวมถึงบุคลากรในนั้นที่มีหน้าที่ในการใช้อำนาจอธิปไตยจากประชาชนทั้งหมด ให้ทั้งองค์กรและบุคคลที่มีอำนาจอธิปไตยอยู่ในมือ ทำตัวอย่างที่ถูกที่ควร

และองค์กรพวกนี้ในเชิงโครงสร้างของรัฐไม่ใช่ไม้ประดับ แต่มีอำนาจจริงๆ และสำคัญถึงระดับที่ต้องถูกกำหนดในรัฐธรรมนูญอย่างละเอียดเลย เพราะโดยหลักการ องค์กรเหล่านี้มีหน้าที่ตรวจสอบการทำงานของรัฐไม่ให้ผิดเพี้ยนไปจากเจตนารมณ์ของประชาชน จนคนต้องออกมาประท้วงเพื่อทวงอำนาจประชาธิปไตยของตนคืน

ซึ่งตรงนี้ คนอาจงงว่า อ้าว… ในเมื่อเรามีการเลือกตั้งแล้ว นั้นยังไม่สะท้อนเจตนารมย์ของประชาชนพออีกเหรอ?

คำตอบคือ “ไม่ใช่” ในประวัติศาสตร์ประชาธิปไตยของโลก มีบ่อยครั้งมากที่สภาทำงานแบบขัดเจตนารมณ์ของประชาชน และวิธีดั้งเดิมก็คือต้องส่งเรื่องให้ศาลจัดการ ซึ่งโดยทั่วไปมันก็จะทำงานได้ช้าตามประสาศาล เรียกได้ว่ากว่าจะติดสินเสร็จ ก็เลือกตั้งอีกทีแล้ว

ด้วยเหตุนี้ก็เลยต้องมีองค์กรอิสระมาเพื่อใช้อำนาจในการแทรกแซงอำนาจรัฐที่ทำงานผิดเพี้ยนไปอย่างทันท่วงที และที่สำคัญกว่านั้นก็คือ มีหน้าที่ตรวจสอบเจ้าหน้าที่รัฐระดับสูงที่ไม่ได้มีที่มาจากการเลือกตั้งของประชาชนโดยตรงอีกด้วย

ในประเทศไทย องค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญมี 5 องค์กร ได้แก่

1. คณะกรรมการการเลือกตั้ง (กกต.)
2. ผู้ตรวจการแผ่นดิน (ผผ.)
3. คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.)
4. คณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดิน (ค.ต.ง.)
5. คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ (กสม.)

คณะกรรมการการเลือกตั้ง (กกต.) มีหน้าที่ไม่ใช่แค่ “จัดการเลือกตั้ง” แต่มีหน้าที่สร้างหลักประกันว่าสมาชิกสภาจะสะท้อนเสียงประชาชนได้จริงผ่านการสร้างหลักประกันว่าการเลือกตั้งจะบริสุทธิ์ยุติธรรม ผู้ตรวจการแผ่นดิน มีหน้าที่คอยตรวจสอบว่ากฎหมายที่ทางสภาออกมานั้นทำให้ประชาชนเดือดร้อนหรือไม่ หรือออกกฎหมายมาแล้วเจ้าหน้าที่รัฐปฏิบัติตามหรือไม่
คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.) มีหน้าที่ตรวจสอบการคอรัปชั่นและการทำผิดจริยธรรมทุกรูปแบบของเจ้าหน้าที่รัฐระดับสูงทุกระดับตั้งแต่สมาชิกสภา ศาลรัฐธรรมนูญ ยันสมาชิกองค์กรอิสระด้วยกันเอง

คณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดิน (ค.ต.ง.) มีหน้าที่ตรวจสอบว่างบประมาณรัฐต่างๆ นั้นถูกใช้ไปตามที่ฝ่ายบริหารสั่งการลงมาหรือไม่ และใช้ไปอย่างมีประสิทธิภาพเหมาะสมหรือไม่
คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ (กสม.) มีหน้าที่ตรวจสอบการละเมิดสิทธิมนุษยชนต่อประชาชน สอบสวน รวมถึงการทำความจริงให้ปรากฎ

เราจะเห็นได้ว่าจริงๆ องค์กรพวกนี้ มีหน้าที่ทำสิ่งที่ประชาชนด่าๆ โวยๆ กันทั้งนั้น
เมื่อมีการโกงการเลือกตั้ง จะบัตรเขย่ง บัตรย่อ อะไรก็ตามแต่ ทางคณะกรรมการการเลือกตั้ง มีหน้าที่จัดการ พวกเขารับเงินเดือนเป็นภาษีประชาชนมาทำหน้าที่นี้ ไม่ใช่ให้ประชาชนต้องมาโวยเอง
เมื่อสภาออกกฎหมายไม่สมเหตุสมผลมาแล้ว ทำให้ประชาชนเดือดร้อน ก็เป็นหน้าที่ของผู้ตรวจการแผ่นดินจะไปโวยกับทางสภาให้ พวกเขารับเงินเดือนเป็นภาษีประชาชนมาทำหน้าที่นี้ ไม่ใช่ให้ประชาชนต้องมาโวยเอง

เมื่อสมาชิกสภาหรือผู้พิพากษาทำผิดจริยธรรมร้ายแรง คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติก็มีหน้าที่จะดำเนินการให้มีบทลงโทษที่เหมาะสม พวกเขารับเงินเดือนเป็นภาษีประชาชนมาทำหน้าที่นี้ ไม่ใช่ให้ประชาชนต้องมาโวยเอง

เมื่อการการเอางบประมาณของรัฐไปซื้ออะไรที่ไม่ถูกไม่ควร คณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดินก็มีหน้าที่จะไปจัดการ พวกเขารับเงินเดือนเป็นภาษีประชาชนมาทำหน้าที่นี้ ไม่ใช่ให้ประชาชนต้องมาโวยเอง
หรือเมื่อมีประชาชนโดนอุ้ม โดนเจ้าหน้าที่รัฐยิงทั้งๆ ที่ประท้วงโดยสันติ คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติก็มีหน้าที่จะโวยแทนประชาชน พวกเขารับเงินเดือนเป็นภาษีประชาชนมาทำหน้าที่นี้ ไม่ใช่ให้ประชาชนต้องมาโวยเอง

…และพูดมาถึงจุดนี้ ก็คงจะเห็นว่า ที่เราต้องมาขับเคลื่อนการเมืองด้วยการด่า หลักๆ แล้ว เพราะ “องค์กรอิสระ” ในบ้านเรา ไม่ “ทำงาน” กันเลย

สาเหตุที่องค์กรอิสระไม่ทำงาน ส่วนหนึ่งก็เพราะองค์กรอิสระส่วนใหญ่เป็นองค์กรทางการเมืองที่ใหม่มากๆ คือเกิดมาพร้อมๆ กับรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2540 เป็นครั้งแรก หรือมีอายุเพียงราว 20 กว่าปีเท่านั้น

และนี่เป็นเหตุผลว่า ทำไมคนในบ้านเรา แม้จะได้ยินชื่อองค์กรอิสระบ่อยๆ แต่ก็ไม่รู้ว่าองค์กรพวกนี้มีหน้าที่อะไรในสังคมประชาธิปไตย (อาจเว้นแค่คณะกรรมการการเลือกตั้งที่คนรู้ว่า “มีหน้าที่จัดเลือกตั้ง”)

แต่ที่ “มีปัญหา” กว่านั้น ก็คือ ตั้งแต่มีองค์กรอิสระมา มีรัฐประหารไป 2 รอบ และก็ต้องมีการตั้งองค์กรอิสระใหม่ทุกครั้ง ซึ่งเงื่อนไขในการตั้งองค์กรอิสระโดยคณะรัฐประหารก็จะ “พิเศษ” เสมอ เพราะอย่างน้อยๆ ผู้มีอำนาจในการตั้งกรรมการคัดสรรองค์กรอิสระโดยทั่วไป ก็จะกำหนดให้มีทั้ง ฝ่ายรัฐบาลและฝ่ายค้าน รวมถึงศาล เป็นผู้ตั้ง และในภาวะหลังรัฐประหาร แน่นอนว่าไม่มีสภา ดังนั้นผู้ตั้งองค์กรอิสระจึงเป็นคนของคณะรัฐประหารทั้งสิ้น ซึ่งก็ไม่น่าแปลกใจว่า คนพวกนี้จะไม่ “อิสระ” สมชื่อเท่าไร

แน่นอนในระยะยาว ถ้าไม่มีรัฐประหารเกิดขึ้นอีก ในทางทฤษฎี องค์กรอิสระย่อมมีลักษณะ “อิสระ” ขึ้น เพราะข้อกำหนดในการแต่งตั้งองค์กรพวกนี้ก็มีมาตรฐานพอควร (ผู้ที่ทำหน้าที่ในองค์กรเหล่านี้ ดำรงตำแหน่ง 7 ปี) แต่ปัญหาก็คือ ในบ้านเราที่แป๊บๆ ก็มีรัฐประหาร องค์กรอิสระก็ไม่เป็นแบบที่ว่า

ซึ่งผลที่ออกมาก็จะมีหน้าตาแบบที่เราเห็นทุกวันนี้ ทุกอย่างที่ควรจะเป็นหน้าที่ “ตรวจสอบ” ขององค์กรอิสระ ทางฝั่งประชาชนก็ต้องมาทำเองหมด และก็อาจไม่แปลกใจนัก ถ้าวันดีคืนดีองค์กรพวกนี้จะขยันทำงานขึ้นมาเมื่อ “ฝ่ายค้าน” ตอนนี้กลายเป็นรัฐบาล

ทั้งนี้ทั้งนั้น ประเด็นก็คือ สิ่งที่เรา “ด่า” รัฐบาลทุกวันนี้ เรากำลังทำหน้าที่ “ตรวจสอบการทำงานของรัฐ” ซึ่งไม่ผิด แต่โดยระบบ นั่นไม่ใช่หน้าที่ของเรา แต่เป็นหน้าที่ของพวกองค์กรอิสระทั้งนั้น เพราะถ้าประชาชนต้องทำหน้าที่นี้ ก็คงแทบไม่ต้องทำมาหากินกัน

และที่สำคัญมันหมายความว่างบปีละไม่รู้กี่ล้านของรัฐที่ไหลไปองค์กรเหล่านี้คือ “สูญเปล่า” เพราะองค์กรพวกนี้ไม่ได้ทำหน้าที่ “ตรวจสอบการทำงานของรัฐ” ซึ่งเป็นหน้าที่โดยตรงที่พวกเขารับเงินภาษีประชาชนไปทำงาน

ในระยะยาว ถ้าเราอยากหยุดเป็นเครื่องด่า กลไกพื้นฐานที่เราจะต้องทำให้มันทำงานได้จริงก็คือ องค์กรอิสระนี่แหละ

เพราะถ้ากลับไปประเด็นที่เปิดไว้ตอนต้น ประเทศอื่นๆ คนเขาไม่ต้องประท้วงบ่อยๆ ไม่ต้องด่าบ่อยๆ ส่วนหนึ่งเพราะองค์กรอิสระของเขา “ทำงาน”

และการ “ทำงาน” ที่ว่านี่ไม่ใช่แค่ตรวจสอบการกระทำผิด แต่คือมีศักยภาพที่จะตรวจสอบและมีบทลงโทษได้ตลอดเวลา และนี่จะทำให้เจ้าหน้าที่รัฐไม่ว่าจะเป็นสมาชิกสภายันศาลมีความเกรงกลัวในการใช้อำนาจรัฐโดยมิชอบ และไม่ทำอย่างนั้นในที่สุด

หรือพูดอีกแบบ หน้าที่ที่สมบูรณ์ขององค์กรอิสระไม่ใช่การต้อง “ทำงาน” บ่อยๆ แต่คือทำหน้าที่เป็น “ไม้กันหมา” ให้เจ้าหน้าที่รัฐทำตัวถูกครรลองของหน้าที่ตน และเป็นไปตามเจตจำนงค์ของประชาชน

และก็แน่นอนนี่หมายความว่าองค์กรอิสระนั้นก็ไม่ต้องทำงานให้ประชาชนเห็น

ตรงนี้เราก็อาจสงสัยว่า อ้าว… แล้วมันต่างอะไรกับบ้านเราที่องค์กรอิสระไม่ทำงาน?

คำตอบคือ เส้นแบ่งบางๆ ขององค์กรอิสระที่ทำหน้าที่เป็น “ไม้กันหมา” ได้อย่างมีประสิทธิภาพ กับองค์กรอิสระที่เป็นได้เพียง “เสือกระดาษ” ที่ทำอะไรไม่ได้ มันก็ดูที่ประชาชนต้องออกมาโวยแค่ไหนนี่แหละ

ซึ่งในบ้านเรา ก็คงชัดเจนว่าองค์กรอิสระเป็นแบบไหน