“โง่ จน เจ็บ”
คำหยามเหยียดนี้มีมาตั้งแต่สมัยยุคจอมพล ป. พิบูลสงคราม ก่อนกลายเป็นวาทกรรมที่กดทับสันหลังของชาวอีสานในปีพ.ศ 2504 ภายใต้อำนาจเผด็จการเบ็ดเสร็จของ ‘จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์’ หลังสิ่งที่เรียกว่า ‘แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบับที่ 1’ ถือกำเนิดขึ้น
จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ | wikipedia
เหตุเกิดในปี 2504
กรกฎาคม พ.ศ.2500 แขกจากดินแดนโลกใหม่มาเยือนแผ่นดินไทย คณะผู้แทนธนาคารโลกจากสหรัฐอเมริกา เดินทางมาสำรวจภาวะเศรษฐกิจไทย รวมถึงเสนอผลวิจัย และข้อเสนอแนะต่างๆ เพื่อให้ประเทศเล็กๆ ได้มีโอกาสยืดอกผึ่งผายรับ ‘ความเจริญ’ ดั่งคนสมัยใหม่
หลังจากแขกกลับไป ก็ถึงทีของจอมพลสฤษดิ์ ในการเปลี่ยนทิศทางพัฒนาประเทศตามเงื่อนไขที่ธนาคารโลกเสนอไว้
แผนเศรษฐกิจแห่งชาติ ฉบับที่ 1 (พ.ศ. 2504-2509) รับแนวคิดด้านการเจริญเติบโต (Growth Concept) มาใช้ ซึ่งเชื่อว่า ถ้าประเทศไทยสามารถเพิ่มอัตราการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ ก็จะสามารถเดินทางไปสู่ ‘ความทันสมัย (Modernization)’ แล้วผลประโยชน์จะกระจายไปสู่คนและสังคมทั้งมวล
ชุมชน จึงกลายเป็นอาณาเขตที่จะต้องได้รับการพัฒนาให้ดีขึ้น
ในช่วงแผนพัฒนาเศรษฐกิจแห่งชาติฉบับแรกๆ มองว่า ชาวบ้านในท้องถิ่นชนบทนั้น โง่เขลา ยากจน ไร้วัฒนธรรม ถูกเอารัดเอาเปรียบ ด้อยโอกาส รายได้ต่ำ ไร้การศึกษา ฯลฯ ชุมชนจึงไม่มีศักยภาพ หรือพลังในตัวเอง ในการเปลี่ยนแปลงตัวเองให้ดีขึ้นจากภายใน และต้องอาศัย ‘รัฐ’ ไปช่วยโอบอุ้มและผลักดันการเปลี่ยนแปลง
ภาพของชุมชนเป็นภาพของพื้นที่ทางภูมิศาสตร์ในเขตห่างไกลความเจริญที่ “หยุดนิ่ง” และ “ล้าหลัง” เพราะตกอยู่ในวัฏจักรแห่งความด้อยพัฒนา (Underdevelopment Cycle) “โง่ จน เจ็บ”
จึงเป็นความชอบธรรมของรัฐ ในการที่จะเข้าไปควบคุมพื้นที่เพื่อจัดการให้มีการเปลี่ยนแปลงให้ทันสมัย
อีสานเป็นภูมิภาคหนึ่งที่ตกอยู่ในกำมือจอมพลสฤษดิ์ โดยมีเบื้องหน้าเป็นรอยยิ้มและคำพูดว่าต้องการพัฒนาไปด้วยกัน ส่วนเบื้องหลังนั้นคือห่วงโซ่อันฝืดเคืองและการพัฒนาที่ไม่เป็นผล
รูปปั้นนูนต่ำชีวประวัติของจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัตช์ ณ อนุสาวรีย์จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัตช์ ที่จังหวัดขอนแก่น | wikipedia
“ห่วงโซ่อันฝืดเคืองและการพัฒนาที่ไม่เป็นผล”
ชุมชนและชาวบ้าน กลายเป็น ‘ตัวปัญหา’ เมื่อทางการวิเคราะห์ว่าปัญหาของการพัฒนาอยู่ที่ระดับปัจเจกบุคคล การพัฒนาจึงเน้นบทบาทของผู้เชี่ยวชาญจากภายนอก และวิธีการดำเนินงานพัฒนาที่รวมศูนย์อำนาจการตัดสินใจไว้ที่ส่วนกลาง (Top down)
นักพัฒนาของรัฐ ปฏิบัติหน้าที่ให้เป็นไปตามนโยบายที่กำหนดไว้ แต่กลับละเลยศักยภาพ ความสามารถ และการมีส่วนร่วมของคนในชุมชน ทำให้การพัฒนาไม่ตอบสนองและสอดคล้องความต้องการที่แท้จริงของชุมชนได้เลย
บ่อยครั้ง การพยายามพัฒนากลับยิ่งทำให้ชุมชนอ่อนแอ และการพัฒนาของรัฐกลายเป็นส่วนหนึ่งของปัญหาที่สร้างความเหลื่อมล้ำ และความไม่เท่าเทียมกันในชุมชน
ภาพของชาวบ้านที่ต้องจากจรแผ่นดินแม่ แล้วมุ่งหน้าเข้าสู่เมืองใหญ่เพื่อให้ชีวิตมีกิน กลายเป็นฉากที่ถูกตั้งค่าเอาไว้ว่าต้องเกิดขึ้น และเป็นฉากใหญ่ในชีวิต ที่ต้องเล่นไปอีกนาน โดยมีพวกเขา…เหล่าคนอีสาน เป็นตัวละครสำคัญ
อ้างอิง:
- วารสารปาริชาต ปีที่ 15 ฉบับที่ 2 ตุลาคม 2545 – มีนาคม 2546. ชุมชนในวาทกรรมการพัฒนา. ณฐพงศ์ จิตรนิรัตน์